|
Łemkowie
to górale
karpaccy pochodzenia ruskiego
i najprawdopodobniej także wołoskiego,
którzy zamieszkiwali po polskiej stronie Karpat
- od Wysokiego Działu na terenie Bieszczadów,
po dolinę Popradu
w Beskidzie
Sądeckim, oraz tzw. Ruś
Szlachtowską na pograniczu Małych
Pienin i Beskidu Sądeckiego, natomiast po stronie słowackiej
- pas Beskidów,
praktycznie aż do Tatr.
Teren ten nazywany jest Łemkowszczyzną.
Pochodzenie
Najbardziej uznaną w Polsce teorią powstania tej grupy
etnicznej, posiadającej własny język, własną kulturę i obyczaje, jest
teoria tzw. migracji wołoskich. Zakłada ona, iż począwszy od XII
wieku wzdłuż głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii
rozpoczęła się wędrówka pasterzy wołoskich (kolonizacja
wołoska). Ludność ta mieszała się po drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi
tereny dzisiejszej Ukrainy
przejmując i adaptując ich religię i kulturę. Na terytorium dzisiejszej
Polski migracje te dotarły na przełomie XIII
i XIV wieku.
W swojej wędrówce na zachód pasterze ci doszli aż do terenów Beskidu
Śląskiego, tzw. osadnictwo na prawie
wołoskim . Jednak im dalej wkraczali oni na terytoria polskie, tym większy
wpływ miały na nich obyczaje i wpływy ludności zamieszkującej te tereny.
Grupy, które dotarły najdalej na zachód nie zdołały zachować odrębności
etnicznej i kulturowej. Między wiekami XV
i XVII,
gdy migracje ostatecznie ustały, zaczęły zmieniać się obyczaje ludów napływających.
Ostatecznie z pasterzy-wędrowców przekształcili się w osiadłych rolników.
W końcu XVI
wieku istniała już większość wsi, które widać na XX-wiecznych
mapach. Sami Łemkowie nazywali siebie Rusnakami. Nazwa "Łemko"
pojawiła się w początkach XIX
wieku i pochodzi od charakterystycznego dla ich języka słowa "łem"
(tylko, ale), prawdopodobnie przejętego z języka słowackiego. Pierwotnie używali
jej tylko ich sąsiedzi - Bojkowie,
lecz wkrótce nazwa ta się przyjęła. Wincenty
Pol określał Łemków mianem "Czuchońców", jednak zarówno
nazwę, jak i zasięg przez niego podany, etnografowie uważają za "całkowicie
fantastyczne".
Język
W gwarach łemkowskich, które są podobne do języka
ukraińskiego, można znaleźć wiele słów pochodzenia wołoskiego,
które do dziś występują w języku
rumuńskim, ale też widać bardzo wiele wpływów polskich, słowackich,
a nawet węgierskich.
Kontrowersyjną kwestią jest, czy gwary łemkowskie stanowią odrębny język,
peryferyjne gwary języka ukraińskiego, czy też zachodnią odmianę języka
rusińskiego.
Wyznania religijne
Ludy osiadłe na Łemkowszczyźnie pierwotnie były prawosławne.
Unia
brzeska w 1596
roku zakładająca powstanie Kościoła katolickiego obrządku wschodniego
(zwanego potocznie unickim, lub później greckokatolickim)
tworzyła podstawy do zmiany tego stanu rzeczy. Jednak dopiero unia
użhorodzka w 1646
r. spowodowała, że większość mieszkańców tych terenów uznała
zwierzchnictwo papieża.
W 1926 r. miała
miejsce tzw. schizma
tylawska, podczas której część Łemków (głównie z Tylawy
i innych wsi w okolicach Krosna)
przeszła na prawosławie,
czyli powróciła do pierwotnego wyznania. Była to reakcja m.in. na nasilenie
się akcji "latynizacji" obrządku wschodniego w kościele
greckokatolickim, innymi powodami były względy ekonomiczne i wpływy
orientacji wszechruskiej na tych terenach. Większość Łemków pozostała
jednak wiernymi ukraińskiego
Kościoła greckokatolickiego. Stolica
Apostolska dekretem z 19
lutego 1934
roku Quo aptius consuleret utworzyła administrację apostolską Łemkowszczyzny.
W jej skład weszło 9 dekanatów z diecezji
przemyskiej.
Historia najnowsza
Jeszcze w czasie II
wojny światowej rozpoczęły się, początkowo dobrowolne, wyjazdy Łemków
na radziecką Ukrainę
oraz wgłąb b. ZSRR.
Z czasem przesiedlenia te nabierały charakteru coraz bardziej intensywnego (
pod wpływem nacjonalistycznej propagandy ukraińskiej) i wymuszanego (umowa międzypaństwowa
między Polską a sowiecką Ukrainą o wymianie ludności). Dopiero jednak Akcja
"Wisła" za sprawą oskarżenia ludności łemkowsko-rusińskiej o
sprzyjanie rebelii wywołanej przez UPA
w 1947 roku
spowodowała wysiedlenie praktycznie całej ludności łemkowskiej (ok. 40%) z
terenów tzw. Łemkowszczyzny
na tzw. Ziemie Odzyskane. W wyniku tego procesu rodziny łemkowskie pozostające
w Polsce,
na Ukrainie czy Rosji często ulegały wynarodowieniu - polonizacji lub
ukrainizacji. Mimo wielu utrudnień, starsze pokolenie starało się podtrzymywać
rodzimą kulturę i język. Stało się to łatwiejsze szczególnie w Polsce po
kolejnych "odwilżach", kiedy Łemkowie począwszy od 1956
roku mogli starać się o pozwolenie powrotu na swe rdzenne tereny - pod
warunkiem jednak, że ich ziemie i domy nie były zajęte przez innych obywateli
Polski, którymi zasiedlono tereny Łemkowszczyzny.
|
